დანართი A გარკვეულ სახის ძირითად ინფორმაციას იძლევა საქართველოში საბანკო სექტორის როლისა და შესაძლებლობის შესახებ, ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების ხელშეწყობის თვალსაზრისით. აქვე ყურადღებითაა შესწავლილი საბანკო სექტორის მთავარი მიმართულება, განსაკუთრებით ფინანსური კრიზისის შემდეგ. დანართში წარმოდგენილია ის უმთავრესი რეფორმები, რომელთა გატარება მოუწევს საქართველოს მთავრობას. ეს რეფორმები მიმართული უნდა იყოს ეფექტური და კონკურენტუნარიანი საბანკო სისტემის შექმნაზე, რაც აგრეთვე გამოიწვევს მწვანე სესხების უფრო მაღალი მოცულობით შეთავაზებას.
საქართველოში მცირე და საშუალო სიდიდის საწარმოების წვდომა მწვანე ფინანსებზე
Green Finance and Investment
დანართი A. საქართველოს საბანკო სექტორი
ბაზრის სტრუქტურა და ძალათა გადანაწილება
საქართველოს საბანკო სექტორში კონცენტრირების მაღალი ხარისხი შეინიშნება. სამი უმსხვილესი ბანკი ფლობს აქტივების 79%-ს, ხოლო მათ შორის ორი უმსხვილესი, თი-ბი-სი და საქართველოს ბანკი, ამ აქტივების 74%-ს.
საქართველოს საფინანსო სექტორი თითქმის მთლიანად ბანკებით არის წარმოდგენილი (90%+). ფასიანი ქაღალდების ბაზარი განუვითარებელია ამის მთავარი მიზეზი სავარაუდოდ სტრუქტურულ საკითხებთანაა დაკავშირებული. ფასიანი ქაღალდების ბაზარი ძალზედ არალიკვიდურია. სამთავრობო ობლიგაციები ლიკვიდურია, მაგრამ კერძო ობლიგაციების გამოშვება შეზღუდულია.
გრაფიკი A A.1. არასაბანკო ფინანსური აქტივების წილი მთლიან აქტივებთან მიმართებაში, 2008-18 წწ.
წყარო: (NBG, 2019[1])
2017 წელს, საერთაშორისო საფინანსო კორპორაცია დაეხმარა საქართველოს ბანკს მისი პირველი ეროვნულ ვალუტაში ნომინირებული ევრობონდის ემისიაში. მან მოახდინა დაახლოებით 45 მილიონი აშშ დოლარის ინვესტირება, რაც დაეხმარა დაახლოებით 250 მილიონი აშშ დოლარის მოზიდვაში, დაახლოებით 20 საერთაშორისო ინვესტორისგან. ეს სამწლიანი ობლიგაციები, განვლილ ათწლეულში, პირველი იყო ევროკავშირის აღმოსავლეთ პარტნიორობის რეგიონის ქვეყნებიდან, რუსეთის ფედერაციის გამოკლებით. ამან ხელი შეუწყო ადგილობრივ ვალუტაში სესხების გაცემას და დედოლარიზაციის ძალისხმევას. ამ ემისიამ ბანკს საშუალება მისცა გაეზარდა ლარში განხორციელებული გრძელვადიანი დაფინანსებები არაკორპორატიული კლიენტებისათვის და მცირე და საშუალო სიდიდის საწარმოებისათვის (მსს). ეს მათ დაეხმარა თავიდან აერიდებინათ ის რისკები, რაც დაკავშირებულია უცხოურ ვალუტაში აღებულ სესხებთან (Agenda.GE, 2017[2]).
თუმცა, ამ მიმართულებით პოლიტიკის განმახორციელებელმა უწყებებმა გარკვეული ზომები უნდა მიიღონ. მაგალითად, მათ უნდა უზრუნველყონ ბაზარზე მოხვედრის ღიაობა და თავისუფალი კონკურენცია. მათ აგრეთვე უნდა უზრუნველყონ საკმაოდ ძლიერი დაცვითი ზომები ფარული გარიგებების ან ბაზარზე დომინირების საწინააღმდეგოდ. და ბოლოს, მათ უნდა უზრუნველყონ, რომ ორი დაწესებულება, საქართველოს ბანკი (სბ) და თბს-ი,(თიბისი) არ აღმოჩნდებიან ის ბანკები, რომელთაც აპრიორი მიეცემათ მხარდაჭერა, რადგან საწინააღმდეგო შემთხვევაში ეს სისტემის ჩამოშლის საფრთხედ შეიძლება იყოს აღქმული (“too big to fail”).
საქართველოში შედარებით სუსტი საკანონმდებლო ჩარჩოა კორპორაციული მმართველობისათვის. ახალი კორპორაციული მართვის კოდექსმა, რომელიც საქართველოს ეროვნულმა ბანკმა მიიღო, უნდა დაარეგულიროს საქართველოს საბანკო სექტორიდან მომდინარე მმართველობასთან დაკავშირებული გამოწვევები. გამომდინარე იქიდან, რომ თი-ბი-სი ბანკი და სბ ლონდონის საფონდო ბირჟაზე ირიცხებიან, სათაო კომპანიების მეშვეობით, მათ აქვთ ბევრად უფრო მაღალი მმართველობის და გამჭვირვალობის დონე, ვიდრე ბევრ სხვა ბანკს. მათ აგრეთვე შეუძლიათ მოიზიდონ ინვესტორების ფართო სპექტრი. თუმცა, ეს ხდება საქართველოს ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე ლიკვიდურობის ხარჯზე, რადგან ძირითადი ფასიანი ქაღალდები არ ირიცხებიან შინაურ ბაზარზე.
2015-17 წლების განმავლობაში, მიმდინარეობდა გარკვეული კონსოლიდაცია საქართველოს ბანკების ბაზარზე. მოქმედი ბანკების რიცხვი 21-დან 16-მდე შემცირდა. ექვსმა პატარა ბანკმა ოპერირება შეწყვიტა ან თბს-ი/სბ-მა იყიდეს. ერთმა მიკრო საფინანსო ორგანიზაციამ მიიღო ბანკის ლიცენზია.
კონსოლიდაცია ორმა უმთავრესმა ფაქტორებმა განაპირობა. საქართველოს ეროვნული ბანკმა (სებ) წარმოადგინა უფრო მკაცრი რეგულაციები და ზედამხედველობის ფორმები. მაგალითად, 2018 წელს, როგორც შედეგი ბაზელი III-ის ჩარჩოზე გადასვლისა, სებ-მა წარმოადგინა კაპიტალის გაზრდილი მინიმალური მოთხოვნები. ბაზარზე არსებული კონკურენცია (მასშტაბის ეკონომია და ეფექტურობა) კიდევ ერთი ფაქტორია, რამაც ხელი შეუწყო კონსოლიდაციის პროცესს.
შეინიშნება უცხოური კაპიტალის მონაწილეობის მაღალი დონეც (16-დან 15 ბანკში). აქტივების 80% უცხოურ საკუთრებაშია (ამასთან უფრო პორტფელური ინვესტორების, ვიდრე სტრატეგიული ინვესტორების). რეგიონში საქართველოსთან დაკავშირებით უჩვეულო მდგომარეობაა ის, რომ აქ არაა სახელმწიფო საკუთრებაში არსებული ბანკები. როგორც საერთაშორისო გამოცდილება გვკარნახობს, მაღალი კონცენტრაციის მქონე საბანკო სისტემაც შეიძლება იყოს ეფექტური და უზრუნველყოფდეს კრედიტებზე წვდომას მსს-თვის.
საბანკო სექტორში არსებული ტენდენციები
ძლიერი პროგრესი შეინიშნება ფინანსური შუამავლობის განვითარების მხრივ.
სექტორის დახასიათება
საქართველოს ბანკებს კაპიტალიზაციის კარგი ხარისხი აქვთ. ყველა ბანკი უპრობლემოდ ასრულებს კაპიტალის მინიმალური ადექვატურობის კოეფიციენტს, რომელიც განსაზღვრულია 10.5%-ით. 2018 წელს ბაზელი III-ზე გადასვლისას, მოთხოვნები შეიცვალა და იგი განსხვავებულია თითოეული ბანკისთვის. საქართველოს ეროვნული ბანკი სავალდებულოდ იყენებს რისკის ამსახველ კოეფიციენტებს უცხოურ ვალუტაში გაცემულ სესხებზე. სბ-ს და თი-ბი-სი ბანკს გააჩნიათ დამატებითი დამცავი მექანიზმები. ეს სავალუტო ბუფერები შენარჩუნებული უნდა იქნას, გარედან მომდინარე რისკებისა და სისუსტეების გათვალისწინებით.
გრაფიკი A A.2. საზედამხედველო კაპიტალის ადეკვატურობის დონე საქართველოს ბანკებისთვის (ბაზელი III), პროცენტულად, 2014-18
წყარო: (NBG, 2019[1]).
თავად სესხების ხარისხთან დაკავშირებით შეიძლება ითქვას, რომ ვადაგადაცილებული კრედიტების რიცხვმა იკლო (სებ განმარტებაზე დაყრდნობით). თუ 2013 წელს ვადაგადაცილებული კრედიტები 9.5%-ს შეადგენდა, 2018 წლის ბოლოს ეს მაჩვენებელი 5.5%-ით განისაზღვრა. ზოგადად ბანკები მიმართავენ სესხების უზრუნველყოფის მკაცრ პოლიტიკას, დავალიანების მქონე კომპანიების აქტიური გამოყენებით, რასაც მხარს უჭერს ახალი კანონი გადახდისუუნარობაზე. 2015 წელს ლარის გაუფასურების შედეგად, რაიმე შესამჩნევი ზრდა ვადაგადაცილებული სესხების მოცულობის ზრდაში არ მომხდარა. საცალო კრედიტების და უცხოურ ვალუტაში აღებული სესხების რაოდენობის ზრდის გამო, შესაძლებელია ვადაგადაცილებული კრედიტების ზრდაც. ამასთან, უნდა აღინიშნოს, რომ ეროვნული ბანკი ახორციელებს მკაცრ ზედამხედველობას.
გრაფიკი A A.3. დაუბრუნებელი კრედიტები საქართველოს ბანკებში, წილობრივად, 2008-18
წყარო: (NBG, 2019[1]).
ფინანსური კრიზისის დროს სექტორის რენტაბელობა უარყოფითი იყო, მაგრამ მდგომარეობა მალე გამოსწორდა. უკუგება ძირითად კაპიტალზე საბანკო სექტორში საქართველოში მაღალი მაჩვენებლით ხასიათდება (2018 წელს 23.3%), რაც ბევრად მაღალია, ვიდრე რეგიონის სხვა ბანკებში. უკუგების ეს მაღალი მაჩვენებელი საბანკო სექტორში სტაბილურობას უზრუნველყოფს და ნაწილობრივ ეს შეიძლება აიხსნას კარგი საბანკო ეფექტურობით და აქტივების დაბალი გაუფასურებით (მაგ. ვადაგადაცილებული კრედიტები და დაუფარავი კრედიტების დაბალი პროცენტული მაჩვენებელი).
გრაფიკი A A.4. საკუთარი კაპიტალის რენტაბელობა საქართველოს ბანკებში, 2008‑18, წილობრივად
წყარო: (NBG, 2019[1]).
საქართველოს ბანკები 2014 წლიდან სტაბილურ დაფინანსებას იღებდნენ მზარდი დეპოზიტების სახით, მიუხედავად რეგიონში არსებული მდგომარეობისა და ლარის გაუფასურებისა. კონსოლიდირებული დაფინანსება შეზღუდულია (ნაწილობრივ სფი-დან). ლიკვიდური აქტივების წილი მაღალია, როდესაც საკრედიტო-სადეპოზიტო კოეფიციენტი დაახლოებით 100%-ია ყველა წამყვან ბანკებში. ბანკის დეპოზიტორებსა და მმართველებს შორის ნდობის მაღალი ხარისხია, და დეპოზიტების დაზღვევის სქემის არარსებობა პრობლემას არ წარმოადგენდა. საერთოდ, ბანკები იყენებენ დაფინანსების კონსერვატიულ მოდელებს. დეპოზიტების დაახლოებით 38% ადგილობრივ ვალუტაშია, ხოლო 62% - უცხოურ ვალუტაში.
გრაფიკი A A.5. თველოს ბანკების კლიენტთა დეპოზიტები ჯამურ სესხებთან მიმართებაში, წილობრივად, 2008-18
წყარო: (NBG, 2019[1]).
დოლარიზაციას შეუძლია საფრთხე შეუქმნას ბანკების გადახდისუნარიანობას და ფინანსურ სტაბილურობას. მას შეუძლია აგრეთვე საფრთხეები შეუქმნას მაკრო პოლიტიკურ დონეზე (შექმნას მცოცავი ვალუტის შიში). ერთის მხრივ, სანდო მონეტარული რეჟიმის არქონა და არამდგრადი გაცვლითი კურსი და ინფლაცია, დოლარიზაციის მთავარი გამომწვევი მიზეზებია. მეორეს მხრივ, მართვად ინფლაციას და ნდობის ხარისხის ზრდას, შეუძლია ნეგატიური ასპექტები შეამციროს. 2017 წელს მოხდა სესხების დოლარიზაციის მნიშვნელოვანი შემცირება, რასაც ხელი შეუწყო 100 000 ლარზე ქვემოთ უცხოურ ვალუტაში სესხის აღების აკრძალვამ. დეპოზიტების დოლარიზაციაც ასევე შემცირდა. თუმცა, უცხოური ვალუტა კვლავ განიხილება დანაზოგების შენახვის უმთავრეს საშუალებად.
გრაფიკი A A.6. საქართველოს ბანკების მიერ გაცემული, ქართულ ვალუტაში დენომინირებული სესხების წილი, 2008-18
წყარო: (NBG, 2019[1]).
მიმდინარე რეფორმა
დოლარიზაცია რჩება საქართველოს ფინანსური სისტემის ძირითად მოწყვლად წერტილად. ამ პრობლემასთან დასაპირისპირებლად ყველა წინაპირობა არსებობს. უცხოურ ვალუტაში დენომინირებული სესხების შემთხვევაში კაპიტალის მიმართ უფრო მაღალი მოთხოვნები, ბუფერის როლს შეასრულებს და შეამცირებს რისკებს. ინფლიაციაზე ინდექსირებული ბონდების გამოჩენა აგრეთვე შეუწყობს ხელს ამას, ისევე, როგორც ადგილობრივ ვალუტაში გრძელვადიანი სასესხო ვალდებულებების შეთავაზება. აგრეთვე არსებობდა საფრთხეები გამომდინარე საბანკო სექტორისა და ეკონომიკის სხვა სფეროებს შორის არსებულ ახლო ურთიერთობებიდან. კომერციულ საბანკო ჯგუფებს ისტორიულად გააჩნიათ ინტერესი მთელი რიგი სხვა სექტორების მიმართ, მათ შორის, სამშენებლო, ჯანდაცვის, ტურიზმის, განათლებისა და მეღვინეობის სექტორებში. არსებობდა იმის შიში, რომ ბანკები მათთან დაკავშირებულ კომპანიებზე შეღავათიან პირობებში გასცემდნენ სესხებს. ეს ამახინჯებს ბაზარს და ამცირებს კრედიტზე წვდომას სხვა კომპანიებისათვის (Khundadze, 2017[4]). საქართველოს ეროვნულმა ბანკმა და მთავრობამ 2014 წელს წარმოადგინა რეგულაცია, რომელიც უპირისპირდებოდა ერთობლივ მფლობელობას. თუმცა, საფრთხეები რჩება და არსებული მდგომარეობა საჭიროებს მუდმივ მონიტორინგს.
საქართველოში განუვითარებელია სხვადასხვა ტიპის ფასიანი ქაღალდების ბაზრები. დიდი კომპანიები აწყდებიან გრძელვადიან, ადგილობრივ ვალუტაში არსებულ სასესხო ინსტრუმენტების და რისკებზე ორიენტირებული კაპიტალის ნაკლებობას. ცენტრალური ევროპის გამოცდილებით გამოჩნდა, რომ ორივე ბაზარი შესაძლოა ლიკვიდური იყოს, მცირე ეკონომიკების შემთხვევაშიც კი. საქართველოს საპენსიო ფონდების შექმნა და უცხოელი ინსტიტუციური ინვესტორების მზარდი ინტერესი წაადგება ამ პროცესს. ამ მიმართულებით მარეგულირებელი უპირატესობები მდგომარეობს შემდეგში: ლიკვიდურობის ზრდა, მაღალი გამჭვირვალობა ფასიანი ქაღალდების ბრუნვაში გაშვებისას და იმ კომპანიების ჩამონათვალი, რომლებიც წარმართავენ საბირჟო ოპერაციებს.
ევროკავშირთან ღრმა და თავისუფალი სავაჭრო სივრცის შეთანხმების ფარგლებში, საქართველომ აიღო ვალდებულება ეტაპობრივად მიიღოს მთელი რიგი კანონები. ეს თავად ქვეყნის ინტერესებშია მიიღოს იმგვარი საკანონმდებლო რეჟიმი, რომელიც საერთაშორისო მასშტაბით ნდობას დაიმსახურებდა. მაგრამ ევროკავშირის კანონები მიღებული უნდა იქნას ადგილობრივი კონტექსტის გათვალისწინებით. დეპოზიტების სადაზღვევო ფონდი ამის კარგი მაჩვენებელია. როგორც ყველა მზარდი ბაზრისთვისაა დამახასიათებელი, მნიშვნელოვანია შესაბამისად ფუნქციონირებადი საბანკო რეგულაციების ჩარჩოს არსებობა. თუმცა, პოტენციური გარანტიების მობილიზება დამოკიდებული იქნება იმგვარი საშიანაო საზედამხედველო სისტემის შექმნაზე, რომელიც ნდობით ისარგებლებს. ფასიანი ქაღალდების ბაზრის მრავალი ინსტრუმენტი ჯერ კიდევ არ არის შექმნილი საქართველოში. ევროკავშირის არსებული წესები შესაძლოა ზედმეტ არასაჭირო ტვირთად დააწვეს საზედამხედველო სისტემას და ხელი შეუშალოს ბაზრის შემდგომ განვითარებას.
გამოყენებული ლიტერატურა
[2] Agenda.GE (2017), “International finance corporation invests in Bank of Georgia landmark eurobond”, G.E. Agenda, 2 June, http://agenda.ge/en/news/2017/1099.
[3] GET Georgia (2018), “Banking sector monitoring Georgia 2018”, Policy Study Series, No. PS/01, German Economic Team Georgia/Berlin Economics, Tibilisi/Berlin, https://www.get-georgia.de/wp-content/uploads/2018/03/PS_01_2018_en.pdf.
[4] Khundadze, T. (2017), “The two faces of Georgia’s banking sector”, OC Media, 31 March, http://oc-media.org/the-two-faces-of-georgias-banking-sector/.
[1] NBG (2019), Financial Soundness Indicators, National Bank of Georgia, webpage (accessed 23 October 2019), https://www.nbg.gov.ge/index.php?m=304.